Działalność naukowa, dydaktyczna i pozainstytutowa

Badania performatyczne prowadzone są w Instytucie Kulturoznawstwa UAM od wielu lat przez prof. UAM dr hab. Juliusza Tyszkę, prof. UAM dr hab. Joannę Ostrowską i prof. UAM dr hab. Magdalenę Grendę. Prof. Ostrowska i prof. Tyszka dyskutowali o problemach nowej dziedziny refleksji humanistycznej – performatyki (performance studies) z jej pionierami – Richardem Schechnerem, Marvinem Carlsonem, Barbarą Kirschenblatt-Gimblett, Josephem Roachem, Jan Cohen-Cruz przy okazji studiów prof. Tyszki w Department of Performance Studies na New University (stypendium Fulbrighta, 1992/93), a także podczas organizowanych przez Zakład konferencji w latach 1998-99 i 2013.

Mniej więcej przed pół wiekiem wykształciła się obiecująca kategoria analizy kulturowej – performans (ang. performance). Pozostawała ona przez stulecia w naszej kulturze uśpiona – świadczą o tym metafory świata jako teatru od czasów starożytnych (czyli od czasu, kiedy pojawiło się w ogóle pojęcie teatru i mogło stać się przedmiotem metafory). Pół wieku temu doczekała się wstępnego wyodrębnienia (Austin, Goffman, Singer, potem Searle), dwadzieścia lat temu rozpoczęła się natomiast w jej ramach „eksplozja teorii”. Obecnie kategoria ta ustabilizowała się i nie sposób jej dłużej nie zauważać. Jest ona odmienna od kategorii „widowiska” (mimo wielości zjawisk należących do obydwu z nich). Jest także szersza i wolna od piętna „wizualności”, którą częstokroć kulturze europejskiej, zwłaszcza nowożytnej, zarzucano (począwszy od „teatru kartezjańskiego” Hume’a, skończywszy zaś na „Społeczeństwie spektaklu” Deborda).

Performatyka to polskie tłumaczenie ang. terminu performance studies, dokonane przez prof. Tomasza Kubikowskiego – tłumacza pierwszego akademickiego podręcznika tej dziedziny refleksji (I wydanie – 2001, II wydanie – 2003), którego autorem jest pionier performatyki, Richard Schechner emerytowany profesor z New York University. Przedmiotem badań performatycznych są performanse – ludzkie zachowania nacechowane intencją komunikowania czegoś, wchodzące w skład sekwencji czynności przypisanych danej roli społecznej. Podejście performatyczne od semiotycznego odróżnia się tym, że akcent kładzie się tutaj na samym fakcie i przebiegu komunikowania się, a nie na jego treści. Najważniejszym przedmiotem badań i refleksji są w performatyce tzw. „zachowane zachowania” (restored behaviour), czyli takie, które 1) człowiek wykonuje z intencją zakomunikowania czegoś innym ludziom; 2) powtarzalne, wchodzące w skład sekwencji zachowań wyuczonych w procesie inkulturacji bądź poprzez specjalistyczny trening; 3) takie, do których wykonawca ma dystans, zdając sobie sprawę, iż wchodzą one w skład zestawu zachowań przewidzianych dla odgrywanej przezeń aktualnie społecznej roli.

„Twardym jądrem” badań i refleksji performatycznej są tzw. performance activities, czyli dziedziny kultury, w których reguły wpisane są performanse: teatr i inne rodzaje widowisk, rytuały, gry, zabawy, sport. Podejście performatyczne można jednak stosować w refleksji nad wieloma faktami kulturowymi, choćby z takich dziedzin, jak sztuka, polityka, biznes, terapia czy edukacja. Np. wiszący na ścianie muzeum obraz ujmowany jest przez badaczkę bądź badacza performansów przede wszystkim jako proces komunikacji, intensywnej wymiany wartości i znaczeń, dokonujący się w konkretnej chwili między autorem obrazu a osobą, która teraz właśnie go ogląda. Pod uwagę brana być musi przede wszystkim kompetencja kulturowa obu podmiotów komunikacji, ukształtowanie przestrzeni, w której znajduje się obraz i oglądająca go osoba, a także historyczna specyfika chwili, w której ów akt komunikacji się dokonuje.

Jak widać, charakterystycznymi cechami refleksji performatycznej są jej transdyscyplinarność i transkulturowość, które cechują wszelkie ponowoczesne badania nad faktami kulturowymi. U źródeł performatyki leżą osiągnięcia poznawcze antropologii kulturowej, teatrologii oraz socjologii, do których dołączono później narzędzia badawcze wypracowane w ramach m.in. kulturoznawstwa, gender studies i queer studies.

Intencją osób wchodzących w skład nowego zakładu jest zintegrowanie refleksji performatycznej z dotychczasowym dorobkiem w dziedzinie badań nad kulturą wypracowanym w Instytucie Kulturoznawstwa UAM. Badania i nauczanie performatyki ujmowane tu są jako fragment programu akademickiego kształcenia kulturoznawców. Jednocześnie troje badaczy tworzących opisywany tu Zakład dystansuje się wobec wszelkich intuicji oraz spekulacji zakładających, iż „zwrot” albo „przełom performatywny” w badaniach nad kulturą spowodował ujmowanie całej kultury jako performansu. Nie aspirują oni do zastąpienia tradycyjnych dyscyplin badawczych performatyką, a raczej – czerpiąc selektywnie z ich ustaleń – dążą do przeformułowania i wzbogacenia dotychczasowego obrazu praktyk kulturowych, eksponując te ich aspekty, które przesłaniała dotąd orientacja semiotyczna bądź hermeneutyczna. Sytuują zatem badania performatyczne niejako „w poprzek”, a nie „zamiast” wypracowanych w czasach wczesnej nowoczesności podziałów dyscyplinarnych.

Wykształcenie się i ewolucja performatyki są podobne do wcześniejszej o pół wieku kariery semiotyki. Wydaje się, ze performans stanowi podobne odkrycie i o podobnych konsekwencjach, jak znak na przełomie XIX i XX wieku. Dziś nikt nie kwestionuje potrzeby badań semiotycznych i wyodrębniania ich w oddzielnych zakładach akademickich, pomimo że niegdyś napotykało to opory.

Instytuty bądź zakłady performatyki zaczęły powstawać na uniwersytetach anglosaskich w latach 80. XX wieku, obecnie funkcjonują nie tylko w USA, Wielkiej Brytanii, Australii czy Kanadzie, lecz także m.in. w Chorwacji, Danii, Finlandii, Francji, Izraelu, Japonii, Niemczech, Serbii, Słowenii, Szwajcarii oraz Wenezueli.
Zakład Performatyki w Instytucie Kulturoznawstwa UAM, założony w 2008 roku, był  pierwszą placówką badawczą z tej dziedziny w Polsce.